Кремльде Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путиннің кездесуі өткен аптадағы ақпарат таспасында айрықша назар аудартты. Кездесудің үзіндісі Ресей президентінің ресми Telegram-арнасында жарияланды. Ақпарат қысқа, түсіндірме мардымсыз. Алайда дәл осы үнсіздік бұл жүздесудің жай ғана протоколдық сипаттан әлдеқайда кең екенін аңғартады.
Еске сала кетсек, Қазақстанның тұңғыш президенті осы жылдың мамыр айында да Мәскеуге барып, Владимир Путинмен кездескен болатын. Ол кезде де кездесу мазмұны ашық айтылмады. Ал енді Кремльдің өзі бұл байланысты көпшілікке әдейі көрсетіп отыр. Демек, бұл – кездейсоқ кадр емес, белгілі бір саяси ишара болуы мүмкін.
Формалды билік пен формалды емес ықпал
Нұрсұлтан Назарбаев бүгінде мемлекеттік билік жүйесінен тыс. Ол ресми шешім қабылдамайды, саяси жауапкершілік те арқаламайды. Алайда саясатта формалды мәртебеден бөлек, бейресми ықпал деген ұғым бар.
Посткеңестік кеңістікте Назарбаев – Кремльмен ондаған жыл бойы тікелей диалог жүргізген санаулы көшбасшылардың бірі. Ресей үшін ол Қазақстандағы саяси дәстүрді, элиталық тепе-теңдікті, ішкі ахуалды жақсы білетін тұлға ретінде қабылдануы мүмкін. Сондықтан Мәскеу оны толықтай «өткен саясаткер» деп қарастырады деу тым қарапайым түсінік болар еді.
Кремльдің сигналы кімге бағытталған?
Кездесудің Кремльдің ресми арнасында жариялануы бірнеше мағына береді. Біріншіден, бұл – Қазақстанға бағытталған ишара. Ресей Орталық Азиядағы негізгі серіктесінің ішкі және сыртқы үдерістеріне әлі де мән беретінін көрсетіп отыр.
Екіншіден, бұл – Ресейдің ішкі аудиториясына арналған қадам. Геосаяси қысым күшейген кезеңде бұрынғы одақтастармен байланыс сақталғанын көрсету – Кремль үшін де маңызды.
Үшіншіден, бұл – бейресми дипломатия. Ашық мәлімдемелерден тыс, саясаттағы көптеген маңызды пікір дәл осындай жеке кездесулерде пісіп-жетілетіні белгілі.
Әңгіме өзегі не болуы мүмкін?
Ресми ақпарат жоқ. Бірақ халықаралық жағдайды ескерсек, талқылануы ықтимал тақырыптар айқын: Украинадағы соғыс және оның аймаққа ықпалы; санкциялық қысым жағдайындағы экономикалық байланыстар; Орталық Азиядағы геосаяси тепе-теңдік; Қазақстандағы қоғамдық және элиталық ахуал.
Бұл тұрғыда Назарбаев келіссөз жүргізуші емес, бірақ саяси ахуалды түсіндіруші, көңіл күйді жеткізуші тұлға рөлінде болуы ықтимал.
Ұлттық қауіпсіздік және экс-лауазым иелерінің жауапкершілігі
Осы тұста Мәжіліс депутаты Ермұрат Бәпидің мәлімдемесі қоғамдық пікірде ерекше резонанс тудырды. Ол ұлттық қауіпсіздікке қатысты мемлекеттік құпияларды білетін бұрынғы жоғары лауазымды тұлғалардың шетелге шығуын заңмен реттеу қажеттігін көтерді.
Депутаттың айтуынша, мәселе жекелеген тұлғаларға немесе эмоцияға қатысты емес, мемлекеттің қауіпсіздік институтын жүйелі түрде қорғауға байланысты. Қазіргі заңнамада мемлекеттік құпияға қол жеткізген тұлғалардың жауапкершілігі қызмет барысында нақты белгіленгенімен, лауазымнан кеткеннен кейінгі жүріс-тұрысына қатысты талаптар жеткілікті деңгейде айқын емес.
Сонымен қатар Ермұрат Бәпи мұндай шектеулердің халықаралық міндеттемелерге, адам құқықтары жөніндегі конвенциялар мен мемлекетаралық келісімдерге қаншалықты сәйкес келетінін ашық талқылау қажеттігін атап өтті. Яғни сөз біржақты тыйым салу туралы емес, ұлттық заңнама мен халықаралық құқық арасындағы тепе-теңдікті табу жөнінде болып отыр.
Депутаттар мен жоғары лауазымды тұлғалардың өзі мемлекеттік құпияға қатысты арнайы міндеттемелерге бағынатынын еске салған ол, бұл талаптардың экс-лауазым иелеріне де белгілі бір деңгейде сақталуы заңдылық екенін меңзейді.
Түйін: Кремльдегі кездесу де, Мәжілісте көтерілген бастама да бір ортақ сұраққа әкеліп тірейді: мемлекет саясаты тұлғаларға емес, институттарға қаншалықты сүйеніп отыр?
Назарбаев пен Путиннің жүздесуі – өткенді қайтару емес, бүгінгі геосаяси жағдайдың күрделілігін көрсететін эпизод. Ал экс-лауазым иелерінің жауапкершілігі туралы әңгіме – Қазақстандағы саяси мәдениеттің жаңа кезеңге өтуін талап ететін мәселе.
Тарихи тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің беріктігі жеке адамдарға емес, заңға, институтқа және ашық жауапкершілікке сүйенгенде ғана қамтамасыз етіледі. Ал дәл осындай пікірталастар сол жолдағы маңызды межелердің бірі болып қала береді.
