Авторлық құқық және сабақтас құқықтар азаматтық-құқықтық институты әдебиет, ғылым және өнер туындыларын жасау және пайдалану саласындағы мүліктік емес қатынастарды және онымен байланысты мүліктік қатынастарды реттейді.
Аталған институтты нормативтік-құқықтық реттеу меншік туралы заңнамамен қатар «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» ҚР заңымен тікелей жүзеге асырылады, оның 1-бабында осы Заң ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасауға және пайдалануға байланысты Авторлардың және олардың құқықтық мирасқорларының жеке және мүліктік құқықтарын қорғайтыны көрсетілген және орындаушылардың, фонограмма жасаушылардың, хабар тарату ұйымдарының құқықтары. Басқаша айтқанда, заңда зияткерлік меншік құқығының бір түрі ретінде авторлық құқық пен сабақтас құқықтардың екі жақты мазмұны және жеке құқықтардың мазмұнындағы басымдық тікелей бекітілген.
Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады:
1). Әдеби туындылар; 2). Драмалық және музыкалық-драмалық туындылар; 3). Сценарий туындылары; 4). Хореография және пантомима туындылары; 5). Мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар; 6). Дыбыс-бейнежазу туындылары; 7). Кескiндеме, мүсiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да туындылары; 8). Қолданбалы өнер туындылары; 9). Сәулет, қала құрылысы, дизайн және бау-саябақ өнерi туындылары; 10). Суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен жасалған туындылар; 11). Карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар; 12). ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар; 13). Және, өзге де туындылар.
ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың (соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүмкін барлық түрiне қолданылады.
Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады: 1). Туынды шығармалар (Аудармалар, өңделген дүниелер, аннотациялар, рефераттар, түйiндер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және басқа да ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер); 2). Жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары) және материалдарының iрiктелуi және (немесе) орналасуы жағынан шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар. Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.
Мыналар авторлық құқық объектiлерi болмайды:
1). Ресми құжаттар (Заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ олардың ресми аудармалары; 2). Мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (Жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер); 3). Халық шығармашылығы туындылары; 4). Оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар.
Келесі талаптарды қанағаттандыратын әдебиет, өнер және ғылым туындылары авторлық құқық объектілері болып табылады:
Туындыны авторлық құқық объектісі ретінде тану үшін аталған екі белгі жеткілікті. Оның жария етілгені немесе жарияланбағаны.
Шығарма кез-келген қарапайым түрде құрылған сәттен бастап авторлық құқықтың объектісіне айналады. Бұл туындыларды ресми түрде рәсімдеу талап етілмейді. Шығарманың қадір-қасиеті мен мақсаты маңызды емес. Оның өрнегінің сыртқы формасы маңызды емес.
— Біріншіден, шығарма шығармашылық болуы керек. Шығармашылық — бұл жаңасын жасауға бағытталған интеллектуалды жұмыс. Шығарманың шығармашылық сипаты оның бұрын белгілі болғанмен салыстырғанда жаңа екенін білдіреді. Жаңалық жаңа мазмұнда да, жаңа формада да көрінуі мүмкін. Авторлық құқық объектілері үшін мазмұнның жаңалығы да, форманың жаңалығы да маңызды. Белгілі мазмұнды көрсетудің жаңа формасы шығарманы Шығармашылық деп сипаттайды және оны авторлық құқық объектісі ретінде тануға әкеледі. Әдебиет пен өнердің тарихы бұған көптеген мысалдарды біледі: Шекспир ежелгі грек авторларының шығармаларынан өзінің бірқатар трагедиялары үшін тақырыптар алды, Стендаль өзінің романдары үшін итальяндық ортағасырлық шежірелерді кеңінен қолданды.
Қ.Сандыбай, Ақмола облысының Әділет департаменті зияткерлік меншік құқықтары бөлімінің басшысы.
