21-ші ғасырды ақпарат ғасыры деп текке айтпаса керек. Өйткені ақпаратқа деген сұраныс көбейіп, соған орай ақпараттың көлемі де уақыт өткен сайын артып келеді. Бір шетелдік ұйымның мәліметінше, 2028 жылдан кейін әр жыл сайын ақпарат көлемі екі есеге артып отырмақшы. Осылайша, ақпарат қазір әлемдегі ең өтімді және сұранысқа ие тауар болып отыр.
Суға кетушілерді құтқару ісі, суға кетушілердің өз ісі
Ильф пен Петровтың «Он екі орындық» хикаясының бір кейіпкерінің аузымен айтылатын осы сөз қазіргі жағдайға қарата айтылған ба дейсің. Мемлекеттен милиардтаған теңге қаржы алып отырған мемлекеттік ақпарат құралдары қарапайым халықтың ақпаратқа деген сұранысын еш қанағаттандыра алмайды. Осыған орай, халық енді өз сұранысын өзі қанағаттандырудың тәсіліне көшкен.
Оңтүстіктен Солтүстік Қазақстан облысының бір елді мекеніне көшіп келіп, сонда тұрып жатқан жас қазақ келіншек сиырын бағып жүріп, телефонмен видео түсіріп, соны тиктокқа салады. Оның видеоларын үзбей қарап жүремін. Солтүстік өңірдегі ауыл тірлігіне арналған видеоларында ол әлеуметтік желілерде жұртты толғандырпатын түрлі сауалдарға жауап береді. Мемлекеттік бағдарлама бойынша Солтүстікке көшіп бару не береді, онда жұмыс бар ма, тұрмыс қалай болады деген сияқты жұртшылықты толғандыратын сауалдарға әлгі келіншек нақты өз өмірі арқылы жауаптар береді.
-Мұнда екі сиырың болса еш қысылмай өмір сүруге болады, -дейді ол. Күнде таңертең машинамен келіп кәсіпкерлер жеке адамдардан литрін 200 теңгеден сүт сатып алады екен. Екі сиырдан күніне 60 литр сүт саусаң, 20 литрін өзің алып қалып, қалған 40 литрін сатсаң, күн сайын 8 мың теңге ақша түсіп тұрады. Айына 240 мың теңге. Бұл күнделікті қажеттіліктеріңе толық жетеді. Сүтің, майың, етің тегін, яғни өзіңдікі. Оған қоса бақша салып, картоп пен көкөнісіңді жинап аласың. Жайылым да, шабындық та жетеді. Ерінбеген адамға еш жерде жұмыс істемей-ақ, мал асырап, бақша салып та қиналмай өмір кешуге болады дейді ол.
Шығыс Қазақстан облысына көшіп барған тағы бір келіншек ондағы үйлердің бағасы мен қай елді мекенге барған дұрыс болатындығы туралы өз видеоларын салып тұрады. Солтүстік өңірде қазір қаңырап қалған елді мекендер көп. Табиғаты көркем, жері құнарлы бұл өңірге халқы жиі орналасқан оңтүстіктен адамдарды тарту қазір мемлекеттік маңызды саясат болып отыр. Өкініштісі сол, мемлекеттік ақпарат құралдары бұл туралы ешқандай ақпарат бермейді. Соған орай, көпшілікті толғандыратын сауалдарға жауапты сол өңірлерге көшіп барып, тұрып жатқан адамдар өздері видео түсіру арқылы беріп жатыр.
Ақпаратқа деген сұраныстың бұл бір парасы ғана. Ал күнделікті өмірде кездесетін түрлі мәселелерге орай қажетті ақпараттың бәрін адамдар әлеуметтік желілерден алады. Жаңа жылдан бастап, жаңадан салынатын үйлердің бағасы қымбаттамақ. Өйткені, ендігі арада 16 пайыз қосымша құн салығы енгізіледі. Қай өңірде, үй бағасы қандай, ауыл шаруашылығы саласымен айналысатындарға қандай субсидиялар береді, кредитті қандай банктерден қандай пайызбен алуға болады, т.б. көпшілікті толғандыратын сауалдардың жауаптарын түгел интернеттен табуға болады. Ол жайында мемлекеттен қаржыландырылатын ресми басылымдар ләм деп ауыз ашпайды.
Осылайша, халық ақпаратқа деген сұранысты өздері қанағаттандыруда. Мемлекеттік ақпарат құралдары жалпақ тілмен айтқанда өз беттерінше түйе айдап жүр, яғни, халыққа мүлдем қажетсіз жайларды айтып, жазады. Оны ешкім оқымайды, тыңдамайды.
Ақпарат құралдары халықтан алыстап барады
Кеңес заманында интернет болған жоқ, соған орай халықтың ақпаратқа деген қажеттіліктерін жүз пайыз газет-жорналдар мен радио, теледидар қамтамасыз ететін. Алматыда газет сататын дүңгіршекке ұзын-сонар кезекке тұрып «Вечерняя Алматы» газетін сатып алатынбыз. Өйткені, барлық қажетті ақпарат сол газетте жарияланатын. Біреулерден әділетсіздік көрген адамдар арыздарын айтып газет редакцияларына баратын. Газетте жарияланған сын мақаладан құзырлы орган өкілдері қатты қорқатын.
Қазір жағдай түгелдей өзгерді. Бүгінде жұртшылық барлық қажетті ақпаратты интернеттен алады және шенеуніктер тарапынан болған әділетсіздікке немесе түрлі өзекті мәселелерге орай жеке блогерлерге барып шағымданатын болды. Мемлекеттен қаржыландырылатын басылымдар мен телеканалдар мемлекеттік органдарға қарсы ләм деп ауыз аша алмайды және олардың қамтитын аудиториясы да уақыт өткен сайын азайып барады. Ал әлеуметтік желіде атына сын айтылған билік өкілдері қоғамдық пікірден қорқып, сол сәтінде жауап беріп жатады.
Уақыт өткен сайын мемлекеттік ақпарат құралдары өз оқырмандары мен көрермендері болып табылатын қарапайым халықтан ақырындап алшақтап барады. Өйткені олар өздерін қаржыландырып отырған биліктің сойылын соғып, солардың мүддесіне қызмет етеді. Соған орай, қарапайым халықтың ондай ақпарат құралдарына деген сенімі азайып, қажеттілігі төмендеп барады.
Осыдан бірнеше жыл бұрын өзім тұратын көп пәтерлі үйде қыста жылу дұрыс берілмей, тұрғындар есімі жұртшылыққа таныс бір блогерді шақырды. Ол үйде жылу дұрыс берілмей жатқандығы жайында видео түсіріп, соны әлеуметтік желі арқылы таратты. Содан көп ұзамай жылу мәселесі шешілді. Мемлекеттен ақша алып отырған облыстық, қалалық газеттерден, телевидениеден журналист шақыру жұрттың ойына да кірмеді. Өйткені, мемлекеттік ақпарат құралдары құзырлы органдарды сынай алмайды және олардың қамтитын аудиториясы да мардымсыз. Соған орай пәрменділігі төмен. Бұны халық жақсы біледі.
Бақылаудан тыс аймақ
Бүгінде барлық сала, оның ішінде мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын жеке меншік кәсіпорындар да құзырлы органдар тарапынан түрлі тетіктер арқылы бақыланады. Ал ақпарат құралдары ғана барлық бақылаудан тыс қалған. Бұл сала бақылауға жатпайтын, бақылаудан тыс аймақ секілді.
Өзім ұзақ жылдар осы салада қызмет істегендіктен, оның ішкі жұмыстарын жақсы білемін. Мәселен, бюджеттен мемлекеттік тапсырыс шеңберінде қыруар қаржы алатын ақпарат құралдары сол қаржыны қалай пайдаланып жатыр, тиімді пайдаланып жатыр ма, жоқ па — оны ешкім тексеріп, бақылап отырған жоқ. Газеттердің жұмысына жетекшілік жасайды деген ішкі саясат басқармалары газеттердің мемлекеттік тапсырыс шеңберінде тендерге қатысып, қаржы алуын және тапсырысқа орай белгіленген көлемде материалдар жарияланауын қамтамасыз етсе болды деп санайды. Басқамен шаруалары жоқ. Осыған орай, мемлекеттік құрылым болып танылмайтын редакциялардың басшылығы қаржы мәселесін өздерінің қалауларынша шешеді. Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ. Егер ақшамен жұмыс істей білетін білікті басшы болса, мемлекет қаржысын тиімді пайдаланып, газеттің жағдайын жақсартады, ал біліксіз басшы болса, керісінше қаржыны желге шашып, редакцияның қаржы жағдайын нашарлатады. Және бір таңғаларлығы, жұмысын жақсы ұйымдастырып жатыр ма, қожыратып жіберді ме, ақша, кадр мәселесін қалай шешіп жатыр — оған құрылтайшылар тарапынан еш бақылау жоқ.
Өзім зейнет демалысына шыққанға дейін еңбек еткен Ақмола облыстық “Арқа ажары” газетінің қазіргі қаржы жағдайы осыған нақты мысал бола алады. Қазақ және орыс тілдерінде шығатын “Арқа ажары” мен “Акмолинская правда” газеттері “Тіршілік” серіктестігіне қарайды. “Акмолинская правда” газеті қосылған 2020 жылы бұл газеттің қаржы жағдайы өте жақсы болды. Оның бұрыңғы басшысы марқұм Валентина Косянюкті білетіндер өте іскер менеджер деп мақтап жатады. 2020 жылы “Акмолинская правда” газетінің төрт ауданда меншікті тілшілері және бас редактордың екі бірдей орынбасары болған еді. Қазақ газетіне қосылғаннан кейін меншікті тілшілер мен орынбасар қызметтері түгел қысқартылды.
2017 жылы көктемде ішкі саясат басқармасының басшысы болмағандықтан, тендер өткізілмей, соған орай газетіміздің қызметкерлері жарты жылдай жалақы алмай жүрдік. Ал жарнамасы мен газетке жазылудан түскен қаржысынан қор жасап алған “Акмолинска правданың” қызметкерлері мемлекеттік тапсырыстан ақша берілмесе де, өз қаржылары есебінен ай сайын жалақыларын алып тұрды. Міне, сондай қаржы жағдайы өте жақсы газет “Тіршілік” серіктестігіне қосылған соң-ақ жағдайлары қиындап, көп ұзамай қарызға батты. Қазір екі газетті ұстап отырған серіктестіктің қарыз көлемі 60 млн теңгеден асады. Оның көбі салық қарызы болса, біразы баспахана қызметіне берешектер.
Қарызға белшеден батқан серіктестік қызметкерлерінің жалақыларын уақтылы бере алмайды. Кешіктіріп, үзіп-жұлып алып жатыр. Биыл міне, ішкі саясат басқармасы жыл соңында, қараша айында тендер өткізіп (оның қаншалықты заңды екені белгісіз) жалақы қарызын жабуда. Өткен жылы да желтоқсан айында тендер өткізген болатын. Енді осы арада қисынға салып қараңыз: әкімдік қанша жанашырлық танытқанымен 60 млн қарызды жабуға ақша бере алмайды. Заң бойынша тек мемлекеттік тапсырыс шеңберінде тендер арқылы газетті шығару, жалақы үшін деп қана қаржы бөлуге құқылы. Ол ақшаны серіктестік қарыздарын жабуға пайдалана алмайды. Соған орай, уақыт өткен сайын қарыз көлемі арта береді. Қазір 60 млн болса, ертең 80, сосын 100 млн болады. Қарызға белшеден батқан газеттерді құтқарудың жалғыз жолы — газетті жеке меншікке сату. Оны баспахана қожайыны кәсіпкер Старков қарызымен сатып алуы мүмкін. Ал енді бірер жылдан соң қарыз көлемі 100 млн-нан асқан кезде Старков та алмайды. Ол кезде газеттерді банкрот деп жариялап, жауып тастаудан басқа амал қалмайды. Міне, облыстық екі газеттің қазіргі жайы осындай.
Газеттердің осыншама қарызға батып, қаржы мәселесін құрдымға құлатуына оның жұмысын дұрыс бақылап, басқара алмаған ішкі саясат басқармасының айыпты екені анық. 2022 жылы жалақы уақытында берілмегендіктен “Акмолинская правданың” белді үш бірдей қызметкері — Раушан Өтеулина, Аэлита Таева және Алексей Чаика бір аптада арыздарын жазып жұмыстан кетті. Үш бірдей белді қызметкердің жұмыстан кетуіне ішкі саяса басқармасындағылар назар аударып, оның себебін талдауы және сол тұста жедел шара қолдануы қажет еді. Олар жәйбарақат отыра берді. Соның салдарынан газеттердің қаржы жағдайы уақыт өткен сайын қиындап, қарыз көлемі өсіп барады. Іс осылай жалғаса берсе, енді бірер жылда жүз жылдық тарихы бар бұл газеттердің банкрот болып жабылатыны айдан анық.
Газеттер сақтала ма?
Енді 20-30 жылдан кейін қағаз газеттер бола ма, жоқ па — оны ешкім дәл басып болжап айта алмайды. Дегенмен, қазіргі жағдайға талдау жасап қарайтын болсақ, түптің түбінде интернет газеттерді де, теледидарды да жалмап жұтып қоятын түрі бар. Қазір газет оқымайтын, телевизор көрмейтін адамдар саны уақыт өткен сайын артып келеді. Өз басым барлық ақпаратты интернеттен аламын.
Бірақ та, солай екен деп қағаз газеттерді мүлдем есептен шығарып тастауға болмайды. Газеттердің өз оқырмандары әлі де бар және бір таңғаларлығы, газеттердің біразы заман талабына бейімделіп, қайта құрылуда. Мәселен, АҚШ-та күніне 2 рет шығатын газеттер бар екен: ертеңгілік және кешкілік газеттер. Бұл газеттер ақпараттарды жедел және уақытында беруге тырысады. Соған орай, ол газеттерге деген сұраныс та жоғары.
Сондай-ақ, АҚШ-та қағаз газеттер баяғыда пошта қызметінен бас тартқан. Газеттердің адамдар көп жүретін жерлерге орнатқан өз газет сататын құрылғылары бар. Бүгінде кофе сататын автоматтар сияқты монета салу арқылы газетті адамдар сатып ала алады. Міне, осындай озық технологияларды қолдану арқылы газет иелері өз өнімдерінің сұранысқа ие болуын қамтамасыз етуде.
Біздің елімізде де заман ағымына бейімделуге тырысып жүрген қағаз басылымдар жоқ емес. Мәселен, құрамына екі облыстық, бір қалалық, бір жастар, жеті аудандық газетті біріктірген Қызылорда облыстық “Сыр-Медиа” ЖШС пошта қызметінен бас тартып, аудандардан өздерінің тарату пункттерін ашыпты. Өзім біраз жыл меншікті тілші болған “Заң газетінің” иесі “Заң” медиакорпорациясының” өз баспаханасы, офисі бар. Газеттерін өздері басып шығарады және басқа да баспа өнімдерін шығарып сатады.
“Егемен Қазақстан” және “Казправда” газеттерінің сайттарының оқырмандар саны еліміздегі жетекші порталдардың оқырмандарына жетеғабыл. Яғни, бұл газеттер өздерінің сайттарын дамытуға көп көңіл бөледі. Міне, осындай жағымды мысалдарды біраз келтіруге болады. Осындай жұмыстар жасап жатқан газеттер әлі де біраз жылдар табысты жұмыс істеп, оқырмандарының көңілінен шығатыны даусыз.
Дегенмен де, ақша мәселесін шешудің жалғыз жолы осы деп қит етсе әкімдер мен үкіметтен ақша сұрап, алақан жаятын ақпарат құралдары нарықтың қатаң талабына жауап бере алмай екі-үш жылда жабылып қалуы мүмкін. Иә, нарықтың талабы өте қатал, бәсеке жоғары. Сондықтан, шаң қауып далада қалмау үшін көп жұмыс істеу, тапқырлық, іскерлік қажет.
Түйін
Ақпаратқа деген сұраныстың уақыт өткен сайын арта беретіні бүгінде анық байқалып отыр. Қазір ақпарат ең өтімді және бағалы тауар болып саналады. Сұранысқа ие ақпарат нарығынан өз орнын алуы үшін мемлекеттік ақпарат құралдары жаңа заман талабына бейімделуі және соған сай жұмыс істеуі қажет. Ал бейімделе алмаса, онда қажетсіз болып, күні ертең жабылып қалатыны айдан анық. Кеңес заманынан қалған жүз жылдық тарихы бар, пәленше, түгенше сияқты тұлғалар еңбек еткен газетті жабуға болмайды деген түсінік нарық талабына жүрмейді.
Қалкөз Жүсіп.
