Қазақстанда көлік иелерінің көпшілігі үшін сақтандыру полисін алу – заң талабы. Яғни, міндетті автосақтандыру полисі (ОСАГО) немесе ерікті сақтандыру (КАСКО) рәсімделмейінше, жолға шығу мүмкін емес. Бұл жүйе, қағаз жүзінде, жүргізушінің қауіпсіздігін қорғауға бағытталған. Алайда іс жүзінде сақтандырудың функциясы толық орындалып отыр ма?
Жүргізушіге емес, компанияға тиімді ме?
Соңғы жылдары жүргізушілер тарапынан жиі көтерілетін мәселе – сақтандыру төлемдерінің толық өтелмеуі. Көлікке келген шығын 2–3 миллион теңгеден асып кетсе де, сақтандыру компаниясы оның тек бір бөлігін ғана қайтарады. Қалған шығынды жүргізушінің өзі жабуға мәжбүр. Бұл жағдайда сақтандырудың басты мәні – қаржылық қорған болу – жоққа шығады.
Сақтандыру компаниялары көбіне амортизацияны алға тартып, «көлік ескі, жаңа бөлшекті орнатуға міндетті емеспіз» деп жауап береді. Ал келісімшарттағы ұсақ әріппен жазылған «ерекшеліктер» төлем көлемін тіпті азайтып жібереді. Тәуелсіз сарапшылар шығынды 1 миллион теңгеге бағаласа, компания өз мамандары арқылы оны 400 мың теңгеге түсіріп көрсететін мысалдар аз емес.
Жүргізуші бюрократияның құрбанына айналып отыр
Апаттан кейінгі ең қиын кезең – құжат жинау, бағалау жасау, актілер алу. Мұның бәрі апталап емес, айлап созылып, көлік жөндеусіз қаңтарылып тұрады. Жүргізушінің жүйкесіне салмақ түседі, уақыты мен қаржысы шығындалады.
Осыдан барып қоғамда заңды сауал туындайды: сақтандыру компаниялары халықты қорғау үшін ме, әлде өз табысын ғана көбейту үшін жұмыс істей ме?
Мемлекеттік бақылау қайда?
Қазақстандағы сақтандыру саласын реттейтін Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі бұл түйткілді жақсы біледі. Бірақ бақылау тетіктері әлсіз. Әділетсіз шарттар жасасқан немесе төлемнен жалтарған компанияларға қатысты нақты шара қолданылмай келеді. Ал жүргізуші сотқа жүгінген жағдайда, әділдікке қол жеткізу ұзақ әрі жүйке тоздыратын процесс екенін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Не істеу қажет?
Біріншіден, көлік иелері сақтандыру келісімшартын мұқият оқуы тиіс. Әсіресе «шектеулер» мен «ерекшеліктер» деген баптарға назар аудару маңызды.
Екіншіден, залалды бағалауда тәуелсіз сарапшыларды тарту – жүргізушінің құқығын қорғаудың бір жолы.
Үшіншіден, мемлекет тарапынан қадағалауды күшейту ауадай қажет. Сақтандыру компанияларының қызметіне тұрақты аудит жүргізіп, әділетсіздікке жол бергендерге нақты санкция қолдану – уақыт талабы.
Түйін
Сақтандыру жүйесі – қағаз жүзінде мінсіз, бірақ іс жүзінде тиімсіз болып тұр. Егер апат кезінде шығынның басым бөлігін жүргізуші өзі көтеруге мәжбүр болса, онда сақтандыру полисінің мәні қайда қалмақ? Бұл – қоғамды, мемлекетті және сақтандыру саласын бірге ойлануға жетелейтін сұрақ.
