180 мыңдай тұрғыны бар Көкшетау қаласында 36 орта білім беретін мектеп бар екен. Соның 6-уы ғана қазақ мектептері. Рас, біраз аралас мектептер бар, дегенмен, сол мектептерде қазақ сыныбында оқыған балалардың дені қазақша білмей өседі. Өйткені, араласатын ортасы орысша сөйлейді. Тұрғындардың 60 пайызы қазақтар екенін ескерсек, қазақ мектептерінің сол көрсеткішке сай келмей тұрғаны ойландырады. Орыс мектептерін, одан қалды аралас мектептердегі орыс сыныптарын толтырып жатқандардың көбі қазақ балалары екені ешкімге құпия емес. Яғни, бұл үшін билікті кінәлау дұрыс болмайды.
Балаларының болашағына балта шабатын ата-аналар
Қалада жаңадан салынған №10 аралас орта мектепте биылғы оқу жылында қазақ сыныптарына бала жетпей жатқаны анықталды. Орыс сыныптарына балалар толық, тіпті қажетті мөлшерден асып кеткен. Ал қазақ сыныптарына бала жетпейді. Орыс сыныптарына барған балалардың дені қазақтар. Осы жайға қарап, қазақ ата-аналардың өз балаларының болашағына мүлдем көңіл бөлмейтінін бағамдайсың. Әйтпесе, Конституциямызда мемлекеттік тіл деген мәртебесі аққа қара жаққандай анық жазылған қазақ тілінен балаларын аулақ өсіруге бармас еді. Мемлекеттік тілді дұрыс білмейтін министрлердің сол үшін журналистерден, депутаттардан қанша сөз естіп, бес жастағы бала сияқты көздерін жыпылықтатып бейшара халде тұратынын теледидардан көріп жүрміз. Осыны неге ата-аналар түсінбейді деген ойға қаласың. Қазақ тіліне деген сұраныс уақыт өткен сайын атрып барады және болашақта ол өзінің заңды тұғырына қонары анық. Сол кезде орысша қоыған, қазақша білмейтін жастардың тағдыры не болмақ?
Таяуда әлеуметтік желіден қазақ отбасында өсіп жатқан баланың қазақша бір ауыз сөз білмейтіні жайындағы видео жарияланды. Оны қазақ тілінде оқыған ақбасты егде жастағы әже «қазір заман осындай болды, орысша білмесе нан тауып жей алмайды, мектеп бітірген соң көбі ресейге барып оқиды» деген сөзбен түсіндірді. Соны естігенде оқыған-тоқығаны бар дейтін жанның сол ескі өліп қалған кеңес заманының түсінігімен өмір кешіп жүргендігін аңғарасың. Өкініштісі сол, осындай түсінікпен өмір кешіп жатқан қазақтар өте көп. Олардың арасында жастар да, жасамыстар да бар. Автобуста, көшеде немересімен шүлдірлеп орысша сөйлесіп жататын қарт ата-әжелерді көресің. Бастарына жаулық салған әжелердің орысша сөйлегендерін естігенде ыңғайсыз жағдайда қаласың. Жастарға үлгі көрсетіп, неге қазақша сөйлемейді, қазақтың дәстүр-салтын неге таратпайды дейсің.
«Алдыңғы арба қай жолмен жүрсе, соңғы арба сол жолмен жүреді» дейді қазақ. Кеңес заманындағы «орысша білмесең, нан тауып жей алмайсың» деген түсінікті әбден саналарына сіңірген аға ұрпақ, енді сол түсініктерін КСРО деген мемлекет әлдеқашан өліп, сүйегі қурап қалса да әлі күнге дейін балаларының, немерелерінің саналарына сіңіріп жатыр. Қазақ баласының тәуелсіз өз елінде тұрып, Конституцияда мемлекеттік тіл деген мәртебесі бар қазақ тілінде емес, жат елдің тілінде оқуы осындай кеңес заманынан қалыптасқан құлдық сананың салдары екені анық.
Орыс тілінің болашағы жоқ
Қазір әлем халықтарының 30 пайыздайы ағылшын тілінде сөйлейді екен. Орыс тілінің еншісіне 2 пайыз ғана тиеді. КСРО ыдыраған соң бөлініп кеткен Балтық жағлауы елдерінің азаматтары орыс тілін мүлдем қажет етпейді. Кавказ елдері мен Орта Азияда да орыс тіліне деген ынта-ықылас азайған. Ресей басқыншылық соғыс бастағаннан кейінгі кезеңде Украйнада орыс тіліне деген көзқарас күрт өзгеріп, мектеп бағдарламасынан орыс тілін түгелдей алып тастады.Іргелес қырғыз елі мемлекеттік органдарда міндетті түрде қырғыз тілін білу қажет деген заң енгізді. Қазір орыс тілін тек ресейліктер ғана тұтынады. Осылайша, жыл санап орыс тілінің өрісі тарылып барады.
Украйнаға жасаған басқыншылық соғыстың салдарынан санкцияға ұшыраған Ресейде қазір халықаралық көп шарттар жұмыс істемейді. Соның бірі әлемдік стандарттағы оқу жүйесіне байланысты шарт. Ресейдің жоғары оқу орнын бітірген адам ендігі арада өзге елдерде қызмет істей алмайды, өйткені Ресейдің дипломы басқа елдерде мойындалмайды. Керісінше, Қазақстанның көптеген жоғары оқу орындары халықаралық шарттарға сай диплом береді. Яғни, бұрынғыдай, қазақ ата-аналардың балаларын Ресейдің оқу орнына жіберу өз қолымен оның болашағына балта шабу деген сөз.
Қазақ тіліне деген сұраныс артып келеді
Ресми мәлімет бойынша, биылғы оқу жылында еліміздегі мектептерді бітірген балалардың 70 пайыздан астамы қазақ мектептерін бітірген екен. Ал жоғары оқу орындарына түсу үшін тест тапсырғандардың 80 пайызы қазақ тілінде тапсырыпты. Қазір мына жай анық байқалып отыр: Қазақстанда қазақша оқыған, орыс тілін білмейтін жастар қатары жыл санап көбейіп барады. Олар орыс тілін шет ел тілі деңгейінде оқыған және ол тілде еркін сөйлеп, түсінісе алмайды. Соған орай, әдетте ондай жастар жүрген жерлерінде тек қазақша сөйлейді және түрлі мекемелерге барғанда қазақ тілінде қызмет көрсетуін талап етеді. Соңғы жылдарда орыстілділер арасында қазақша сөйлеуді талап еткендерге қарсы наразылықтың күшеюінің бір себебі де осында екені анық. Жыл өткен сайын қатары қалыңдап көбейіп бара жатқан орысша білмейтін қазақ жастары тілге байланысты өз құқықтарының аяқ асты болмауын талап етуі күшейе беретіні анық. Ал бұның өзі түптің түбінде бүгінгі орыстілді биліктің қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мойындауына және іс қағаздарын түгел қазақша жүргізіп, мемлекеттік мекемелердегі қызмет көрсетуді де толықтай мемлекеттік тілге көшіруіне мәжбүрлейтінінде дау жоқ.
«Таңның атпасына күн қоймайды» деген мақал бар. Сол сияқты жыл санап қатары көбейіп бара жатқан қазақ тілділер қазақ елінде қазақ тілінің барлық жерде қолданылуына қол жеткізетіні сөзсіз. Бұл болмай қоймайтын құбылыс. Міне, сол кезде балаларын бүгінде орысша оқытқан ата-аналар олардан өкпе-реніш естуі мүмкін. Өйткені, мемлекеттік тілді білмегені үшін өз елінде екінші сортты адам болып қалып, мемлекеттік үлкен қызметтерге қолы жетпейтін орыстілді жастар осы үшін ата-аналарын айыптайтыны анық. Бала жасында оқымаған қазақ тілін есейгенде оқып, үйреніп алады деу адасқандық. Себебі қазақ тілі орыс тілімен салыстырғанда өте бай және күрделі тіл. Орыс тілінің сөздік қоры 500 мың болса, қазақ тілінің қоры 5 млн-дай, яғни он еседей көп. Орыс тілінде 33 дыбыстық әріп болса, қазақ тілінде 42 әріп бар. Осыған орай, қазақ тілін үйрену орысша үйренуден әлдеқайда қиын. Бала жасынан оқымаса, кейін қазақ тілін толық меңгеру өте қиын болады.
Балаларын орыс мектебіне беріп жатқан көкшетаулық қазақ ата-аналардың осы жайларды білмеуі қынжылтады. Олар өз балаларының болашағына өз қолдарымен балта шауып жатыр. Бүгінде ақылы толыспаған бала ата-анасы қандай тілдегі мектепке берсе, сонда оқиды. Бірақ, ертең сол үшін ауыртпалық тартатын ата-ана емес, сол балалардың өздері болмақ. Бүгінгі күннің өлшемімен өмір кешіп, ертеңгі болашаққа мүлдем көңіл бөлмейтін қазақ ата-аналардың өз балаларын өз қолдарымен құрдымға итеріп жатқандығы өкінішті.
Сондай-ақ, қазақ елінде тұрып, балаларын орысша оқуға берудің астарында сол ата-аналардың тәуелсіз еліміздің ертеңіне сенбейтіні де жатқандай. Жасыратыны жоқ, олардың көбі әлі күнге дейін КСРО-ны аңсайды, ертең ол қайта қалпына келеді деген дәмеден де аулақ емес. Көкшетаудан шыққан өзін «Северный казах» деп атаған қазақ елінде орыстарды ығыстырып, оларды қуғындап жатыр деп жалпақ әлемге жар салып, екі елдің арасын ылаңдатқаны үшін қамауға алынған Аслан Төлегенов сияқтылардың осындай көзқараста болуына да сондай өз ұлтынан, тілінен безінген ата-аналар айыпты екендігінде дау жоқ. Бұл сол ата-аналардың өз балаларының болашағына немқұрайды қарауының салдары.
Қалкөз Жүсіп.
